Pasar : Van Gogh

Pasar

april 2015

Tekst : Erik Brusten – Foto’s Michaël Dehaspe en persbeeld 

Van Gogh

125 jaar geleden stierf Vincent Van Gogh. Heel wat steden en dorpen waar de kunstenaar verbleef, zetten hem daarom in de kijker. Wij zoomen in op de periode van Van Goghs geboorte in Noord-Brabant tot de jaren die hij in België verbleef. Want merkwaardig genoeg was het in de Borinage dat Vincent definitief besloot om kunstenaar te worden.

1853 : Geboorte van Van Gogh

Op 30 maart 1853 wordt Vincent Willem Van Gogh als zoon van een dominee geboren in het Noord-Brabantse Zundert. Het rrotestantse kerkje waar vader predikte, was een oase in een heel katholiek gebied, horen we in het Van GoghHuis. Daar pikken we een wandelbrochure op die ons langs moestuintjes en bloemenvelden leidt. De grensgemeente Zundert herbergt een bloeiende dahliaproductie. Van Gogh-kenners menen dat de omgeving uit zijn kindertijd en vooral de lange wandelingen door velden en heide Vincent levenslang hebben beïnvloed. ‘In zijn latere werken en brieven klinkt heimwee door naar vroeger, naar Brabant’, schrijft Rebecca Nelemans in boekje dat je vindt bij de Dienst Toerisme.

Tijdens onze wandeling ontdekken we dat Vincent niet de eerste was in zijn gezin met die voornaam. Op de begraafplaats rond de Hervormde Kerk stoten we op de grafsteen van nog een Vincent Van Gogh. Het is zijn broer die een jaar eerder doodgeboren ter wereld kwam. Vincent krijgt nog vijf broers en zussen. De bijzondere relatie met zijn broer Theo inspireerde de Russische beeldhouwer Ossip Zadkine tot het beeld op het Van Goghplein. Het landelijke Zundert is ook het startpunt voor de Van Gogh-fietsroute die verschillende Noord-Brabantse Van Gogh-gemeentes met elkaar verbindt: in Zundert, Etten-Leur, Tilburg, Den Bosch en Nuenen fiets je in het spoor van de kunstenaar.

1878 : I De Borinage

Na enkele baantjes in de kunsthandel beslist de jonge twintiger zijn leven om te gooien. Hij wil in de voetsporen van zijn vader en grootvader treden en ook predikant worden. In brieven aan zijn broer Theo schetst hij zijn bestemming: le pays noir van de Borinage.

De terrils markeren nog steeds het landschap van de streek. Alleen al in Petit-Wasmes, waar Van Gogh als lekenpredikant startte, waren er zo’n 1.200 mijnschachten. In het kader van Mons 2015 kan je nu intekenen voor een wandeling door Petit-Wasmes.

Wij gaan op pad met Filip Depuydt, een uitgeweken Vlaming die al jarenlang ijvert voor het herwaarderen van het Van Gogh-patrimonium in de regio. Op de wandeling laat hij ons af en toe brieven beluisteren die Vincent hier heeft geschreven. ‘Van Gogh schreef vier brieven in Petit-Wasmes, en zes vanuit Cuesmes. Een paar daarvan zijn op de tentoonstelling in Mons te zien. Het zijn brieven met documentaire waarde, omdat ze de omgeving en het leven van de arme kompels beschrijven’, aldus Filip.

Intussen laveren we van het dorpsplateau langs de protestantse kerk en kleine huisjes naar de rotonde beneden in het dorp, waar een borstbeeld van Van Gogh staat, een kopie van het origineel van Zadkine. Filip leidt ons langs het tracé van de oude  

Op het pleintje was vroeger een lokale brouwerij, met een cafeetje ernaast: ‘De zak hop in de deur verwijst daarnaar.

Allicht is Van Gogh hier wel eens gepasseerd om een biertje te drinken’, klinkt het. Het is niet ondenkbaar, want even verderop in dezelfde straat herinnert een arduinen plakkaat de Van Gogh-wandelaar aan het feit dat hier Le Salon du Bébé was gevestigd. Dat was een feestzaal waar Vincent les gaf aan kinderen en bijbelverhalen vertelde. Filip: ‘De jonge predikant voelde zich heel nauw verbonden met de kompels, zozeer dat hij zijn kleren weggaf, zijn gezicht zwart maakte, ging bedelen om eten in ruil voor een tekening en zelfs zijn huisje bij zijn gastheer, meneer Denis, inruilde voor een hutje in het bos hier wat verder. De kompels bestempelden hem als “de zot van het bos”, maar sommige locals zagen hem ook als “een engel gezonden door de Heer”.’ Net omdat zijn vereenzelviging met de armen, zieken en uitgebuiten zo verregaand was, botste dat met de kerkelijke hiërarchie: het proefcontract van de lekenpredikant werd niet verlengd.

Interessanten togt

Om het huisje waar Vincent in Petit-Wasmes heeft verbleven te zien, moet je klimmen naar de hoek van de Rue du Petit-Wasmes en Rue Wilson. Het pand was jarenlang in deplorabele staat, maar wordt nu gerestaureerd met fondsen van Mons 2015. Er komt een klein infocentrum, exporuimte en een plaats waar artiesten kunnen verblijven, weet Filip.

‘Als je ziet hoe plekken als Nuenen of Auvers-sur-Oise uitpakken met Van Gogh, waarom heeft dat hier dan zo lang geduurd? Hier kwamen bussen toeristen zoeken naar sporen van Van Gogh, maar eer was amper iets.’ In die zin kan de culturele hoofdstad voor een ommezwaai zorgen. Maar even terug naar de Rue du Petit-Wasmes. In zijn brieven vertelt Vincent over een nachtelijk onweer en zijn kennismaking met de mijn van Marcasse, die opdoemt aan de rand van de akker ‘als de ark van Noah’. Vincent vond zijn afdaling in de ondergrond een ‘interessanten togt’, maar wees tegelijk op de slechte naam van de mijn vanwege de vele ongelukken. Drie kwarteeuw later was het weer prijs: in 1953 vond hier een van de laatste grote mijnongelukken plaats. Zestig jaar na de sluiting in 1955 wil de huidige eigenares het terrein en de vervallen mijngebouwen een nieuwe bestemming geven, met een cafeetje, gîtes en wandelingen, maar hier is duidelijk nog werk aan de winkel. Terwijl we de terugtocht aanvatten, onderstreept Filip het belang van Van Goghs passage hier: ‘In Petit-Wasmes maakte hij wel eens een tekening, maar die werden veelal gebruikt om de haard aan te steken. Toen  hij hier niet kon blijven, verhuisde hij naar Cuesmes. Het is daar dat hij opnieuw het potlood ter hand neemt.’ Met andere woorden: in de Borinage beslist de gebuisde predikant dat hij kunstenaar zal worden. ‘Ik zal mijn potlood weer ter hand nemen en weer aan het tekenen beginnen’, schrijft hij aan Theo. Hij zet zich verwoed aan het natekenen, hele dagen lang, van oefenboeken die zijn broer hem toestuurt, maar hij gaat ook in de omgeving op zoek naar modellen, landschappen en scènes. Een deel daarvan zie je op de tentoonstelling in Mons (zie kader).

Tentoonstelling: Van Gogh in de Borinage De ondertitel van de tentoonstelling in het kader van Mons 2015,  De geboorte van een kunstenaar, verwijst naar de carrièreswitch waartoe de kunstenaar besliste. Alleen: uit Van Goghs periode in de Borinage zijn amper zes tekeningen bewaard gebleven. Vincent is daar vooral zelf verantwoordelijk voor: hij heeft ‘dat kladwerk’ vernietigd. Volgens conservator Sjraar Van Heugten was de samenstelling van de tentoonstelling dan ook een waar huzarenstuk. Toch is het een boeiend geheel geworden. Wie naar Mons trekt met het idee dat deze tentoonstelling topwerken bijeenbrengt, zal ontgoocheld zijn. Er hangen niet veel schilderijen. Wat je hier wel ziet? De moeizame zoektocht van een beginnend kunstenaar en zijn fascinatie voor de paupers op het veld of rond de mijn, en zijn eindeloze stijloefeningen om voorbeelden als Jean-François Millet te kopiëren. Zijn tekeningen van armen, boeren en hun hutten, die hem ook tijdens de laatste tien jaar van zijn leven bleven inspireren. Je krijgt schetsen en tekeningen en hun latere geschilderde tegenhangers samen gepresenteerd.

Je ziet hoe de aarzelende potloodlijn zich gaandeweg vertaalt in dikke en kleurrijke halen van het verfpenseel op doek.

Last but not least: in latere brieven verwijst Vincent Van Gogh meermaals naar zijn tijd hier: ‘Ik ben de Borinage nooit vergeten. Ik hou enorm van dit trieste land’, laat hij vanuit Zuid-Frankrijk weten.

Mons verwelkomt dit jaar ook een wereldpremière. Exact zestig jaar geleden streek een Amerikaanse filmploeg met regisseur Vincente Minnelli en acteur Kirk Douglas in de Borinage neer om scènes uit de film Lust for life op te nemen, een biografische prent over het leven van de kunstenaar. Ook enkele Bergenaars hebben toen als figurant meegespeeld. De film werd genomineerd voor verschillende ilmprijzen, maar alleen Anthony Quinn kreeg een Oscar voor beste bijrol voor zijn rol als Paul Gauguin. Ter gelegenheid van de lancering van de digitale versie van Lust for life loopt dit voorjaar nog een tweede Vincenttentoonstelling: Hollywood aan de voet van de Slakkenberg schetst de tien dagen dat de filmcrew in Henegouwen actief was.

Lees volledig artikel in "Pasar" van april 2015

Info Pasar : www.pasar.be